Elementy przyrody nieożywionej
Budowa geologiczna i zasoby geologiczne
Geologicznie gmina znajduje się w zachodniej części Platformy Wschodnioeuropejskiej – krainy geologicznej, obejmującej Europę Wschodnią. Jest to rozległa i tektonicznie stabilna struktura.
Utwory czwartorzędowe występują na obszarze całej gminy, pokrywając je ciągłą pokrywą. Największe miąższości związane są z przebiegiem obniżeń podłoża czwartorzędu i kulminacjami terenu, stąd osady czwartorzędowe osiągają lokalnie nawet do 300 m. Osady te wiążą się ze zlodowaceniem północnopolskim dwóch faz: leszczyńskiej i pomorskiej.
Z zasięgiem lądolodu w okresie tych faz, związane są wszystkie formy morfologiczne spotykane na obszarze gminy.
Występujące zasoby kopalin na terenie gminy nie są wciąż wystarczająco udokumentowane. Największe bezsprzecznie są zasoby kruszywa naturalnego oraz kopaliny rolnicze (kreda jeziorna).
Udokumentowane złoże kruszywa naturalnego to:
– Słomkowo – piaski ze żwirem, zasoby geologiczne bilansowe 256,45 tys. t,
Ponadto udokumentowane zostały zasoby kredy jeziornej:
– Piłaki – zasoby geologiczne bilansowe 622,25 tys. t, na złożu nie podjęto eksploatacji z uwagi na znajdujący się w odległości 1,5 km na zachód rezerwat ornitologiczny.
Zostały również rozpoznane złoża torfu w rejonie Sorkwit i Rybna. Kształtują się one następująco: Sorkwity: 228,9 ha, 1235 tys. m3, Rybno: 186 ha, 1235,8 tys. m3.
Ponadto na terenie gminy jest 10 punktów eksploatacji kruszywa naturalnego. Odkrywki te są czynne okresowo.
Rzeźba terenu
Ukształtowanie powierzchni i litologia Pojezierza Mrągowskiego jest typowa dla obszarów polodowcowych, a cechą ich krajobrazu jest niespotykane nigdzie w kraju, na taką skalę skupienie dużych, naturalnych zbiorników wodnych.
Drugim, obok jezior, charakterystycznym elementem krajobrazu tego terenu są rozległe, zwarte kompleksy leśne, rozciągające się w południowej jego części, na obszarach sandrowych.
Na terenie gminy dominuje krajobraz młodoglacjalny, powstały podczas ostatniego zlodowacenia – „vistulianu”.
Układ rzeźby terenu jest kratowy: rynny jeziorne i formy szczelinowe mają przebieg południkowy, zaś wzgórza morenowe – równoleżnikowy.
Jest on mocno zróżnicowany dzięki występowaniu kilku rodzajów form polodowcowym. Występują 2 ciągi morenowe, które poprzecinane są szeregiem jezior rynnowych, którym towarzyszą piaszczysto-żwirowe wału ozów i tworów szczelinowych typu kemów.
Można wyróżnić 3 rynny, w których leżą na terenie gminy jeziora Stromek, Warpuńskie, Zyndackie, Gielądzkie, Lampasz.
Wzdłuż jeziora Gielądzkiego i Lampackiego występują bardzo wysokie strome krawędzie, których spadki dochodzą do 40 i więcej stopni nachylenia.
Najwyższy punkt na terenie gminy, na zachód od jeziora Gielądzkiego, koło Surmówki ma wysokość 208 m n.p.m.
Gleby
Gleby są ważnym składnikiem środowiska naturalnego. W gminie Sorkwity dominującym typem gleb są gleby brunatne. Przeważają gleby IV klasy, a III, wchodząca w skład kompleksu pszennego dobrego, występuje w rejonie Choszczewa, Gizewa, Surówki. Duży udział mają gleby kompleksu pszennego wadliwego.
W składzie gatunkowym gleb III i IV klasy występują gliny lekkie, piaski gliniaste mocne i lekkie. Gleby lżejsze kompleksu żytniego słabego i bardzo słabego klas V i VI, skupiają się w obrębach Jędrychowo, Borow, Warpuny, Zyndaki oraz na mniejszych obszarach w obrębach Rybno i Kozłowo.
W obrębie licznych zagłębień bezodpływowych występują mułki, piaski, gytie i kredy jeziorne, najczęściej maskowane przez młodsze, często współczesne namuły torfiaste i torfy.
Udział gleb w poszczególnych klasach bonitacyjnych w gminie Sorkwity, przedstawia poniższe zestawienie.
| Lp. | Użytki rolne | Powierzchniagruntów rolnych | |
| [ ha ] | [ % ] | ||
| 1 | Klasa IIIa | 22,73 | 0,4 |
| 2 | Klasa IIIb | 635,09 | 10,1 |
| 3 | Klasa IVa | 2 242,72 | 35,7 |
| 4 | Klasa IVb | 1 629,4 | 25,9 |
| 5 | Klasa V i VI | 1 753,37 | 27,9 |
| Użytki zielone | |||
| 6 | Klasa III | 255,66 | 7,3 |
| 7 | Klasa IV | 2 151,87 | 61,2 |
| 8 | Klasa V i VI | 1 108,36 | 31,5 |
Ze względu na duże nachylenie terenu, część gruntów nie nadaje się do uprawy rolnej.
Sieć hydrograficzna
– wody powierzchniowe
Wody powierzchniowe z gminy Sorkwity są podzielone między dwa dorzecza. Zdecydowana większość znajduje się w dorzeczu Wisły i oddaje swe wody poprzez Krutynię. Zaś niewielka część wód z zachodniej i północnej części gminy (okolice jeziora Jełmuń) odprowadza swe wody do Zalewu Wiślanego i stanowi zlewnie Łyny.
Na terenie gminy znajduje się wiele jezior. Jezior o powierzchni powyżej l ha naliczono 178, z czego największe przedstawia poniższe zestawienie.
| Lp. | Nazwa jeziora | Powierzchnia jeziora [ha] |
| 1. | Warpuńskie | 49 |
| 2. | Zyndackie | 39,5 |
| 3. | Gielądzkie | 480 |
| 4. | Pustnik Mały | 33,5 |
| 5. | Jełmuń-fr. | 131,4 (całe) |
| 6. | Lampackie | 200 |
| 7. | Lampasz | 88,2 |
| 8. | Stromek | 150 |
| 9. | Borówko | 25,1 |
| 10. | Piłakno | 262 |
| 11. | Babięta Małe | 57 |
Z wymienionych jezior tylko jezioro Jełmuń częściowo leży w granicach gminy.
Zdecydowana większość jezior to zbiorniki eutroficzne.
Przez teren gminy przepływa kilka rzek. Największą z nich jest Krutynia, której dorzecze obejmuje zdecydowaną większość obszaru gminy. Za jej górny bieg przyjmuje się Strugi łączące jeziora Warpuńskie, Zyndackie, Gielądzkie, Lampackie, Lampasz.
Łączna długość Krutyni wynosi 99,9 km. Krutynia jest typową rzeką pojezierną, przepływająca przez liczne jeziora. Stanowi popularny szlak turystyczny.
Prawostronnym dopływem Krutyni jest rzeka Babant, wypływająca z jeziora Stromek i dalej poprzez jeziora Babięta Małe do Babięckiej Strugi.
– wody podziemne
Na przeważającym obszarze gminy warunki hydrogeologiczne są korzystne.
Wody podziemne nawiercono w otworach z czwartorzędu, w większości odizolowanych od powierzchni warstwą gliny.
Wydajności studni wynoszą 30-60 m3/h. Obszary pozbawione izolacji od pierwszej warstwy wodonośnej występują w rejonie wsi Rozogi i Warpuny. Maksymalna głębokość zwierciadła wody wynosi 106 m ppt.
Warunki klimatyczne
Klimat Pojezierza Mazurskiego, charakteryzuje się względnym kontynentalizmem, zaś Pojezierze Mrągowskie, ma największe zachmurzenie, największe prędkości wiatru i poza górami należy do najzimniejszych rejonów Polski.
Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tu ok. 6,5° C, natomiast średnia temperatura powietrza najcieplejszego miesiąca to 17,4°C w lipcu, zaś najzimniejszego to ok. -3,4°C w styczniu.
Obszar całych Mazur to strefa stałego ścierania się mas powietrza atlantyckiego i kontynentalnego. W ostatnich 5-10 latach obserwowany jest także wzrost ilości dni (zwłaszcza wiosną i wczesnym latem), z napływem powietrza zwrotnikowego. Stąd też, w zależności od dominacji jednej z nich pojawiają się tu bądź mroźne i słoneczne, bądź ciepłe i deszczowe zimy lub gorące i suche lata (1992, 1994, 1999), na przemian z chłodnymi i wilgotnymi (1991, 1993,1997).
Wyniesienie nad poziom morza, duże nagromadzenie otwartych zbiorników wodnych, a także terenów podmokłych powoduje, że poszczególne pory roku wkraczają tu w innych terminach, niż w pozostałych regionach kraju. Wpływ wód powierzchniowych zaznacza się także w wilgotności powietrza, która w okresie letnim (czerwiec – sierpień) waha się od 60 do 80%.
Najwięcej dni słonecznych przypada na maj i czerwiec oraz wrzesień, natomiast najmniej na listopad i grudzień. W ciągu całego roku jest tu ok. 110 dni z pełnym zachmurzeniem i ok. 160 dni z zachmurzeniem częściowym.
Roczna suma opadów wynosi na terenie gminy średnio ok. 544-605 mm.
Wiatry są zmienne z kierunków wschodnich i zachodnich, średnia prędkość około 4 m/s.
Długość okresu wegetacyjnego to około 209 dni.
Elementy przyrody ożywionej
Świat roślin
Szata roślinna gminy Sorkwity jest urozmaicona. Dominującą formę stanowią lasy, które zajmują 5 505 ha. Stanowi to około 29,83% powierzchni gminy (dla porównania, średnia dla województwa warmińsko-mazurskiego wynosi 29%).
Największy kompleks leśny na terenie gminy znajduje się w jej południowo-wschodniej części. Szereg pozostałych kompleksów o powierzchni poniżej 1 tys. ha, znajduje się we wschodniej części gminy.
Pod względem siedliskowym obszar lasów dzieli się na dwie różne części. W południowej części dominują bory z bardzo znacznym udziałem boru świeżego, zaś w części północnej gminy występują siedliska lasu świeżego i lasu wilgotnego z licznymi olsami.
Analogicznie przedstawia się rozmieszczenie gatunków drzew. Na południu dominuje sosna (starsze i śrdnie klasy wiekowe) z niewielkim udziałem świerka, w części północnej przeważa świerk z licznymi płatami olszy.
Nad jeziorami Gielądzkim, Lampackim, Lampasz czy Piłakno występują drzewostany wielogatunkowe z udziałem dębu, brzozy, grabu, sosny i świerka.
Najcenniejszą szatą roślinną dysponują obszary chronione w sposób prawny, które zachowały walory zbiorowisk naturalnych. Występują w nich unikatowe fitocenozy w tym liczne torfowiska.
Pośród roślin występuje wiele gatunków chronionych, w tym: pióropusznik strusi, licznie występują gatunki z rodziny storczykowatych – będące pod ścisłą ochroną – kruszczyk błotny i szerokolistny, storczyk krwisty, listera jajowata, żłobik koralowaty.
Swoje stanowiska mają również rzadko spotykane gatunki drzew i krzewów: miłorząb dwuklapowy, cis, magnolia drzewiasta, sosna wejmutka.
Na terenie gminy występuje łącznie kilkadziesiąt gatunków roślin chronionych, z czego większość to rośliny zielne. Duży udział chronionych gatunków roślin związany jest z torfowiskami i obszarami podmokłymi, dlatego szczególnie ważna jest potrzeba zachowania tych siedlisk. Cenne są też zbiorowiska roślinności wodnej i szuwarowej, a także leśnej.
Świat zwierząt
Okolice gminy Sorkwity obfitujące w liczne lasy i jeziora, brak zasadniczych przeszkód terenowych sprawiają, że obszar ten posiada dogodne warunki do swobodnego przenikania różnych elementów faunistycznych. Można stwierdzić, że jest to typowa fauna Niżu Polskiego. Większość zwierząt pospolitych występujących w Polsce, reprezentowanych jest również na tym terenie.
Z większych zwierząt występują tu m.in.: łoś, jeleń szlachetny, sarna i dzik; z drapieżników: lis, tchórz, jenot, kuna domowa (kamionka) i leśna, gronostaj, łasica oraz borsuk. Pospolite są zając i królik.
Ostatnio wykazano dość liczną obecność bobra. W ciągu ostatnich latach znacznie zwiększyła się też liczebność wydry, mogącej przy tej wielkości populacji powodować znaczne straty w rybostanie. Niepożądana jest również nadmierna liczebność bardzo ekspansywnej norki amerykańskiej, również wyrządzającej szkody w rybostanie oraz wśród ptactwa wodno-błotnego.
Drobne gryzonie reprezentują m. in. mysz polna, nornica ruda i polnik zwyczajny, z większych wymienić można wiewiórkę, piżmaka, i karczownika.
Występuje również kilka gatunków nietoperzy. Spotykane ssaki owadożerne to: jeż europejski, ryjówka aksamitna i malutka, kret, rzęsorek rzeczek.
Urozmaicony jest świat ptaków, występują: kaczki: krzyżówka, cyranka, cyraneczka, podgorzałka, tracz nurogęś, płaskonos, czernica, czy rzadziej spotykane: świstun, lodówka, gągoł; gęsi: gęgawa, białoczelna i zbożowa (na przelotach); kormoran i mewy.
Ponadto można spotkać: perkozy, sieweczką rzeczną, czajkę, brodźca krwawodziobego, rybitwę czarną, żurawia, łabędzia niemego, bociana białego i czarnego czy czaplę siwą.
Na polach i łąkach występują m.in. kuropatwy, bażanty i przepiórki.
Z ptaków drapieżnych występują: jastrząb, myszołów, krogulec, pustułka, rybołów, kania ruda i czarna, błotniak stawowy.
Z sów spotkać można: sowę uszatą, płomykówkę, puszczyka, pójdźkę.
Spośród ptaków leśnych licznie reprezentowane są: dzięcioły: czarny, duży, zielony i dzięciołek, a poza tym gil i dziwonia.
Największymi osobliwościami ornitofauny są: puchacz, orlik krzykliwy i bielik, mające swoje miejsca gniazdowania.
Wśród występujących tu gadów najliczniejsze są jaszczurki: zwinka, żyworódka i padalec. Z węży obecne są: zaskroniec (dość liczny) i żmija zygzakowata.
Liczni są przedstawiciele płazów m.in. gatunki żab i ropuch (żaba jeziorkowa, trawna, śmieszka, ropucha szara).
W wodach powierzchniowych powszechnie występują znane ryby: szczupak, okoń, sandacz, jazgarz, płoć, wzdręga, leszcz, krąp, karp, lin, karaś, węgorz, kleń, jaź, miętus, ukleja, słonecznica, ciernik, cierniczek itd.
W większych i głębszych jeziorach, występują głąbielowate: sieja i sielawa.
Do spotykanych gatunków, należy też doliczyć, wprowadzone sztucznie do niektórych zbiorników w latach 60., karpia oraz azjatyckie ryby roślinożerne: tołpygę i amura. Ich liczebność w wodach otwartych jest śladowa, co nie jest jednak niepokojące, bo gatunki te obecnie, jako obce polskiej ichtiofaunie, uważa się za niepożądane.
Fauna bezkręgowców jest bogata i stosunkowo dobrze poznana.
Pomniki przyrody
Są to pojedyncze twory przyrody żywej bądź nieożywionej, odznaczające się indywidualnymi cechami, o wartości szczególnej z różnych względów.
Na terenie gminy znajduje się 18 pomników przyrody, na które składają się:
- 10 pojedynczych, okazałych drzew (dęby, lipy, miłorząb dwuklapowy, modrzew),
- 6 grup drzew (m.in. skupienie dębów, cisów, modrzewi),
- 2 głazy.
Wykaz pomników przyrody na terenie gminy Sorkwity:
| Lp. | Rodzaj pomnika (obwód; wysokość drzewa w m) | Określenie położenia | Rok uznania |
| 1. | 3 cisy (91,57,37; 10,10,7) | Las Surmówka | 1972 |
| 2. | Magnolia drzewiasta (165;20) | Jędrychowo | 1959 |
| 3. | Dąb (420;27) | 100 m na SW od Kozarek Wlk | 1989 |
| 4. | 15 sosen (100-200; 18-24) | Borowski Las | 1991 |
| 5. | 4 dęby (260-320; 25) | Sorkwity | 1992 |
| 6. | Dąb (380; 26) | Sorkwity | 1992 |
| 7. | 5 modrzewi (200-280; 25) | Teren Nadleśnictwa oddział 311a | 1992 |
| 8. | Modrzew (310;28) | Teren Nadleśnictwa oddział 311a | 1992 |
| 9. | Dąb (445;30) | Rozogi | 1992 |
| 10. | 3 dęby (260-350; 22) | Park przypałacowy | 1992 |
| 11. | Miłorząb dwuklapowy (250;17) | Park przypałacowy | 1992 |
| 12. | Lipa o dwóch pniach (220,320; 19) | Park przypałacowy | 1992 |
| 13. | Lipa (370;20) | Jełmuń | 1992 |
| 14. | Dąb (500;22) | Rybno | 1992 |
| 15. | 3 dęby (330-400; 18-20) | Rybno | 1992 |
| 16. | Lipa (360;21) | Kozłowo | 1992 |
| 17. | Głaz (450;97) | Przy drodze Janiszewo-Choszczewo | 1992 |
| 18. | Głaz (440;70) | Przy drodze Janiszewo-Choszczewo | 1992 |
